Turska kuća
Riječ urednice · Riječ gradonačelnika Rijeke · Riječ župana Primorsko-goranske županije · Sadržaj · Summary · Sommario · Özet · Arabički natpisi na Turskoj kući u Rijeci
Riječ urednice
Zašto baš knjiga? Suprotstavljajući se pobijanju važnosti knjige u doba masovnih medija priklanjamo se stavu Stefana Zweiga koji glasi: “Ni jedan energetski izvor nikada nije podario toliko svjetla koliko može u trenu dati jedna mala knjiga… Knjiga je uvijek nova i nesavladiva moć, zgusnuta u svom punom i najraznovrsnijem obliku… Mora li se knjiga bojati tehnike? Posvuda, ne samo u posebnim uvjetima života, knjiga je alfa i omega sveukupnoga znanja, izvor svih znanosti”. O toj je temi na Svjetskom kongresu o knjizi (London, 1982. godine) zaključeno: “Knjiga je najjednostavnije, najraznovrsnije, najpogodnije i jedno od najjeftinijih sredstava prijenosa misli, dakle najpodesniji instrument saznavanja, razmišljanja i istraživanja kulture…”.
Kada smo u studenom 1995. godine u Rijeci utemeljili Hrvatsko-tursko društvo prijateljstva, pred nama su kao i danas bili mnogi ambiciozni ciljevi. Jedan od njih bila je i ova knjiga. Monografija “Turska kuća u Rijeci” ostvarenje je jednog od naših važnijih ciljeva i ostat će zasigurno vrijedan povijesni dokument o našemu gradu, kraju pa i šire.
Iščitavajući retke koji su pred nama svjedočit ćemo još bezbroj puta da su ljudska djela poput natpisa i dekoracija na turskoj kući najbolji svjedoci prožimanja civilizacija koje ne poznaje granice. Tako su se na istom prostoru u različito vrijeme susrele kulture na građevinskom zdanju kapetana Tommasa Gelleticha i njegove udovice Antonije Bartolich. Novi duh i monumentalnost dali su Turskoj kući tursko-grčki konzul Nikolaki Effendi de Nikolaides i njegova supruga Antonia Bartolich.
Nakon prohujalih stotinu godina ostali su nam kao izazov i ljepota slikovnih dekoracija i znatiželja za nepoznatim sadržajem natpisa na dekoracijama. Hrvatsko-tursko društvo prijateljstva u Rijeci primilo se tog izazova, te su prvi put prevedeni svi arapski natpisi zahvaljujući dr. sc. Muhamedu Ždraloviću i Muberi Maslić-Ždralović. Zato smo sretni i ponosni jer su sadržaji i smisao značenja, do sada nepoznati, postali svima razumljivi i dostupni.
Mr. sc. Esma Halepović Đečević
Riječ gradonačelnika Rijeke
Turska kuća ili Casa Turca jedna je od onih posebnosti koje naš grad čine tako jedinstvenim spojem srednjoeuropskoga i mediteranskoga prostora. Obnovljena pročelja te zgrade, u koju bismo i mi Riječani morali češće zagledati, veličinom i bogatstvom dostojna su svojega okruženja, a to su prekrasne zgrade kazališta, Palače Modello i paviljona Riječke tržnice. Ta jedinstvena građevina s bogatim ornamentima, oslikana s četiri orijentalna pisma, bila je poticaj Gradu Rijeci da je obnovom očuva za buduće generacije Riječana, ali i sve brojnije turiste koji otkrivaju naš grad. Riječka Turska kuća svjedoči i o riječkom identitetu koji proizlazi iz burne povijesti obilježene stalnim promjenama. Ona govori i o riječkoj multikulturalnosti po kojoj smo prepoznatljivi i izvan granica Hrvatske. Upravo o stotoj obljetnici od izgradnje i desetoj od obnove i restauracije Turske kuće, Hrvatsko-tursko društvo prijateljstva u Rijeci izdaje knjigu koja će tekstovima znanstvenika i fotografijama fotografa zabilježiti i otkriti tu riječku posebitost. Time će pridonijeti otkrivanju i razumijevanju i onog što nam izgleda strano i neobično, a zapravo je naše – riječko, na čemu im u ime svih Riječana zahvaljujem.
Gradonačelnik Vojko Obersnel
Riječ župana Primorsko-goranske županije
Rukopis Turska kuća – Casa Turca u Rijeci u nakladi Hrvatsko-turskog društva prijateljstva u Rijeci, vrijedan je i zanimljiv podsjetnik na konzularnu aktivnost Turske u Rijeci od početka 19. stoljeća pa sve do završetka Prvog svjetskog rata, na trgovinske i diplomatske tursko-mađarske veze održavane preko Rijeke te na zastupljenost orijentalnog kulturnog korpusa na ovdašnjim prostorima.
Podsjetnik je na turskog i grčkog konzula Nikolaki Effendi de Nikolaidesa, na njegove konzularne aktivnosti, na čovjeka zanimljive osobnosti koji je zauzimao istaknuto mjesto u javnom životu Rijeke i koji je zaslužan za preuređenje palače Bartolich-Gelletich početkom 20. stoljeća u konzularno sjedište -Tursku kuću, smještenu na raskrižju današnje Verdijeve i ulice Lisinskog, na zapadnoj strani riječke tržnice. Turska kuća svojim neobičnim, orijentalno nadahnutim arhitektonskim stilom već čitavo stoljeće privlači pozornost pažljivih promatrača zainteresiranih za povijest riječke arhitekture.
To monumentalno zdanje zanimljiv je i unikatni primjer u bogatoj graditeljskoj baštini Rijeke s kraja 19. i početka 20. stoljeća. I ono u svojoj stilskoj posebnosti, pored drugih impresivnih zdanja iz toga vremena, dokazuje prisutnost goleme financijske moći i osobitu zainteresiranost za poslovnu i privatnu nazočnost u Rijeci. Ukazuje na velike međudržavne poslove, zamjetne profite i stratešku važnost tadašnje Rijeke na političkoj i gospodarskoj karti Srednje Europe i Mediterana.
Ulaganjima Grada Rijeke Turska kuća obnovljena je 1995. godine. Stručni restauratorski radovi na brojnim freskama i umjetničkim detaljima, uz građevinsku obnovu, vratili su zgradi dio njezina nekadašnjeg izvanjskog sjaja, a tekstovi objedinjeni u knjizi Turska kuća – Casa Turca u Rijeci, ukazuju na važnost Rijeke u vezama Turske s Europom i na tragove orijentalne kulturne nazočnosti u arhitekturi na ovdašnjim prostorima.
Župan Zlatko Komadina
Sadržaj
Mr. sc. Esma Halepović Đečević
Turska kuća (Casa Turca, La casa del console turco) u blizini glavne riječke tržnice plijeni pozornost svojom posebnošću. To je jedinstven spomenik arhitekture u neomaurskom stilu s posebno istaknutim žuto-crvenim poprečnim prugama te oslikanim i ispisanim dekoracijama nad prozorima, balkonima i potkrovlju. Istaknuti geometrijski ornamenti, ljudski likovi, biljne dekoracije, a posebno brojni arapski natpisi čine zanimljivu kombinaciju koja odražava ukus onovremenog vlasnika, grčko-turskog konzula Nikolakija Nikolaidesa i ostavlja povijesni trag o prožimanju civilizacija u obliku jedinstvenog arhitektonskog spomenika.
Do sada su u dostupnim pisanim dokumentima o Turskoj kući značenje i sadržaj natpisa različito tumačeni bez poznavanja arapskog pisma. To je zainteresiralo Hrvatsko-tursko društvo prijateljstva da se prvi put svi arabički natpisi prevedu i tako sadržajno postanu jasni i znatiželjnicima i stručnoj javnosti. U obradi dr. sc. Muhameda Zdralovića i Mubere Maslić-Zdralović tekstovi su dešifrirani, obavljena je transliteracija, transkripcija, prijevodi i komentari postali su dostupni objektivnom i argumentiranom proučavanju.
Ljepoti ornamenata posebnost daju četiri varijante arapskog pisma – nastalik, sulus, kufi i tugrai, koji u 95 natpisa pretežno ističu nadu i uzdanje u Boga, što je svojstveno svakom vjerniku, kao i univerzalne poruke općeg dobra bez obzira na mjesto te prošlo, sadašnje ili buduće vrijeme. Tako je nastao ovaj katalog svih arabičkih natpisa, uzpovijesnoumjetničku obradu tog jedinstvenog spomenika arhitekture u Hrvatskoj.
Theodor de Canziani Jakšić
Casa Turca u Rijeci poseban je primjer u riječkoj arhitekturi. Možemo s potpunom sigurnošću reći i u arhitekturi Europe, a i dalje. Naime, ta neobična mješavina historicizma, secesije, pseudoorijentalnih utjecaja, ali i odstupanja u pogledu ikonoklazma u orijentalnoj ornamentaciji raritetna je i unikatna s velikim brojem moralnih natpisa izvan granica arapskih država. U europskoj arhitekturi slični primjeri s orijentalnim i pseudoorijentalnim utjecajima nisu nepoznati. Već od šezdesetih godina XIX. stoljeća sve do dvadesetih godina XX. stoljeća njeguje se u europskoj arhitekturi, umjetnosti i estetici eklektička primjena egzotičnih utjecaja i stilova. U historicizmu i u secesiji, koja se također voljela poigravati egzotikom, izrodilo se više različitih pseudoorijentalnih utjecaja, “neoegiptizama” i “neoarabizama” različitih provenijencija – Turske, Sirije, ili već prije načinjenih fuzija umjetničkih utjecaja i susreta arapske umjetnosti s europskom umjetnošću stilskih razdoblja romanike i gotike u Portugalu, Španjolskoj, Veneciji i na Siciliji, ali i npr u engleskoj “kolonijalnoj” umjetnosti i arhitekturi. Zanimljivost je da je taj susret umjetničkih utjecaja tvorio i nove smjernice i u renesansi i u baroku tih zemalja, pače utjecao je na nešto što se u tim zemljama smatra nacionalnim stilom.
Već od sredine XIX. stoljeća u likovnim umjetnostima Europe primjećujemo postojanje orijentalizma, osobito u slikarstvu, književnosti, poeziji i glazbi Francuske, o čemu nam svoj sud ostavlja i književnik Victor Hugo izjavom: “Mi smo sad orijentalisti”. U slučaju Turske kuće možemo reći da svaki urbani centar razvija, donekle prema svojim pravilima, stilove gradnje, a iz toga proizlaze i želje, ukusi i namjere investitora, kao i školovanje, porijeklo i veze arhitekata. Pa iako u Rijeci nemamo tradiciju “orijentalne” umjetnosti, željom investitora Antonije Bartolich Gelletich i Nikolaia Nicolakija de Nicolaidesa, turskog i grčkog konzula, te imaginacijom i utjecajima iz talijanskog historicizma i libertyja na arhitekta Carla Conighija, nastao je taj izuzetni spomenik arhitekture. U to doba u Rijeci nije usamljeni primjer. Pače, javlja se više primjera palača i stambenih kuća arhitekta Carla Conighija, ali i drugih koji djeluju u smjeru primjene orijentalnih utjecaja. To možemo vidjeti i u funeralnoj arhitekturi, grobnicama i osobito mauzolejima na komunalnim grobljima Rijeke. Utjecaj ide i dalje, što je posebno vidljivo u primjerima lovranskih ladanjskih vila u sljubljivanju orijentalnog, venecijanske gotike i derivacije tršćanske neogotike s refleksijama arhitekta Karla Junkera i dvorca Miramare još s kraja šezdesetih godina XIX. stoljeća. Sve se to događa neovisno o tome što je riječko Društvo inženjera i arhitekata bilo pod upravom Društva u Budimpešti. Upravo zato što je grad Rijeka tako neobično povijesno, lingvistički, nacionalno i vjerski stratificirana cjelina, u njemu su se mogli susresti različiti utjecaji i stvoriti takve raritetne i unikatne primjere arhitektura kao što je Turska kuća – Casa Turca.
Muhamed Ždralović
Mubera Maslić Ždralović
Nikolaidesova kuća u neomaurskom stilu jedinstvena je u Hrvatskoj, a i šire. Osim prepoznatljivog stila jedinstvena je i po komponiranju natpisa u četiri varijante arapskoga pisma. U natpisima je istaknuta nada i pouzdanje u Boga, svojstveno svakom vjerniku. Iz natpisa je vidljivo da je njihov naručitelj bio pod utjecajem kulture muslimanske Španjolske i da je poznavao i cijenio arapsku arhitekturu i umjetnost. To ne čudi jer se zna da je Nikolaides boravio u Španjoskoj duže vrijeme. Arhitektonska obilježja Turske kuće izraz su raznolikosti kulture onoga vremena u kome je podignuta. To je početak 20. stoljeća, vrijeme austrougarske monarhije i osmanske carevine na zalasku. Ispisane poruke na njoj imaju univerzalne vrijednosti bez obzira na prošlo, sadašnje i buduće vrijeme i oslikavaju vlasnikove životne stavove. Svoj je odnos prema osmanskome vladaru, sultanu Abdulhamidu II., Nikolai Nikolaki Nikolaides iskazao ukrasivši svoj dom njegovom tugrom.
Valja spomenuti i to da je u ovome dijelu Europe neuobičajeno naići na godine hidžret-skoga, muslimanskoga kalendara. To je kuriozitet i u slučaju Turske kuće, zna li se da je natpise na njoj dao izraditi kršćanin, Armenac.
Summary
Mr. sc. Esma Halepović Đečević
The Turkish House (Casa Turca, La casa del console turco) close to the main market in Rijeka attracts attention with its particularity. It is a unique monument of architecture in the pseudo Mauro style with especially distinctive yellow and red stripes, with painted and inscribed decorations above windows, balconies and loft. The prominent geometric ornaments, human figures, plant decorations and especially numerous Arabic titles make up an interesting combination; this reflects the taste of the owner, Nikolaki Nikolaides, the Greek Turkish consul of the time and leaves a historic trace about imbuing of civilisations in the shape of a unique architectonic monument.
So far in the written documents about the Turkish House the meaning and the content of the titles has been interpreted in different ways without knowing the Arabic script. The Croatian Turkish society became interested in translating all Arabic titles, to make them understandable to the public and to experts. The texts under the elaboration of Dr. Sc. Mohamed Ždralović and Mubera Maslić Ždralović, were decoded, transcriptions, transliterations, translations and comments were completed and thus they have become available to objective and argumentative research.
The ornamented beauty is given by four variations of Arabic letter nastalik, sulus, kufi and tugrai which in 95 titles highlights mainly hope and faith in God, which is a characteristic of every believer as well as the universal massage of general good regardless of the past, present and future of time and place. Thus, this catalogue of all Arabic titles was established including a historical art analysis of this unique architectural monument in Croatia.
Theodor de Canziani Jakšić
The Turkish House is a unique example of this architecture in Rijeka, in Europe, andfurther. Namely, this unusual combination of historicism, pseudo oriental influences, but the deviation in respect to iconoclasm in oriental ornamentation with a large number of moral titles is unique and rarely found out of Arabic states. Similar examples of oriental and pseudo oriental influences are not unknown in European architecture. From the sixties of the 19th century to the twenties of the 20th century in European architecture, art and aesthetics, the eclectic application of exotic influences and styles is nourished. In historicism and in secession which also used to play with the exotics, several pseudo oriental influences appeared, “neo Egyptian” and “neo Arabic” of various provenances, Turkey, Syria or previous fusions of art influences and encounters of the Arabic art with the European art style periods of Romanesque and Gothic in Portugal, Spain, Venice and on Sicily, but also in English “colonial” art and architecture. It is interesting that this “encounter” ofartistic influences created a new direction in the renaissance and baroque of these countries, all the more it had an influence on what in these countries is considered as the national style.
From the beginning of the 19th century in European fine arts the oriental influence is noticed especially in paintings, literature, poetry and music in France; Victor Hugo expressed his attitude regarding this saying: “We are now orientalists”. Regarding the Turkish House we can say that every urban centre develops its building styles, partly according to its rules, and hence arise various desires; taste and intentions of the investors, as well as schooling, background and connections of the architects. Even though we do not have a tradition of “oriental” art in Rijeka, according to the wish of investors Antonie Bartolich Gelletich and Nikolai Nicolaki de Nicolaides, the Turkish and Greek consul, and thanks to the imagination and influence of Italian historicism and liberty on the architect Carlo Conigh, this unique monument of architecture was built. At that time it was not the only example in Rijeka. Furthermore, several palaces and buildings of the architect Carlo Conigh appeared, but also other architects were under oriental influence. This we can find in funeral architecture, tombstones and especially in mausoleums in communal graveyards of Rijeka. The influence goes further, and it is especially visible in the examples ofvillas in Lovran where the oriental, Venetian gothic and derivation of neo gothic of Trieste interlace with the reflections of the architect Karl Junker and his project of the castle “Miramare” from the end of the sixties of the 19th century. It all happened independently regardless that the society of Rijeka engineers and architects were under the administration of Budapest. Thanks to the fact that Rijeka is a historically, linguistically, nationally and religiously stratified unity, different influences could be encountered and thus creating a rare and unique example of architecture such as the Turkish House – Casa Turca as it is called here.
Muhamed Ždralović
Mubera Maslić Ždralović
The House of Nikolaides in pseudo Mauro style is unique in Croatia and far and wide. Besides its recognisable style the House is unique in composing the titles in four variations of Arabic letter. In the titles hope and faith in God is pointed out, which characterizes every believer. It is obvious that the ordering party was under the influence of Moslem Spain and that he knew and appreciated Arabic art and architecture. This is not surprising since we know that Nikolaki Nikolaides lived in Spain for some time. The architecturalfeatures of the Turkish House express different cultures of the period in which it was built. This is the beginning of the 20th century, the period of Austria Hungarian monarchy and Ottoman tsars in decline. The written massages have universal values regardless ofpast, present and future time and depict life attitudes of the owner. Nicholas Nikolaki Nikolaides expressed his relation towards Ottoman ruler, sultan Abdulhamid II, decorating his home with his monogram (tugra).
It should be mentioned that in this part of Europe it is unusual to find hidzret years, the Muslim calendar. This is specific in the Turkish House as the titles on the house itself were inscribed by an Armenian Christian.
Sommario
Mr. sc. Esma Halepović Đečević
La Casa del console turco (la Casa Turca) accanto al mercato principale Fiumano attira l’attenzione per la sua peculiarità. Essa è un monumento architettonico di stile pseudomauro singolare con le sue linee gialle e rosse delineate chiaramente e le decorazioni figurative e scritte sopra le finestre, i balconi e il cornicione. Ornamenti geometrici, immagini umane, decorazioni floreali e sopratutto numerose iscrizioni arabe formano un insieme interessante che esprime il gusto di quei tempi e del proprietario, console turco greco, Nikolaki Nikolaides, inoltre rappresenta una testimonianza storica, sulle interferenze delle civiltà, espressa in un unico monumento architettonico.
Nei documenti scritti, accessibili fino ai nostri giorni, sulla Casa Turca il significato e il contenuto delle iscrizioni veniva interpretato in vari modi non tenendo conto della scrittura araba. Ciò ha suscitato l’interesse nella Società dell ‘amicizia croato turca e, per la prima volta, le iscrizioni arabe vengono tradotte e il contenuto chiarito ai curiosi e agli specialisti. Il dott. in scienze Muhamed Ždralović e Mubera Maslić Ždralović nel suo elaborato ha interpretato i testi, trascritto, transliterato, e così le traduzioni ed i commenti sono diventati disponibili per uno studio oggettivo e ragionato.
Alla bellezza degli ornamenti contribuiscono in particolare le quattro varianti della scrittura araba nastalik, sülüs, cufico e turai. Le 95 iscrizioni perlopiù rilevano l’importanza della speranza e della fede in Dio che è un sentimento comune ad ogni credente, ma sono anche messaggi universali sul bene comune che si riferiscono a qualsiasi luogo e a qualsiasi tempo sia esso passato, presente o futuro. Così è stato ideato questo catalogo che contiene tutte le iscrizioni arabe, ed anche il giudizio artistico storico di questo singolare monumento architettonico in Croazia.
Theodor de Canziani Jakšić
La Casa Turca a Fiume è un modello particolare dell’architettura fiumana. Possiamo confermare con convinzione, che si tratta di un esempio unico anche nell’architettura europea ed altrove. Infatti, questa particolare unione di storicismo, secessione, influssi orientaleggianti, ma anche il distacco dall’iconoclastica dell ‘ornamentazione orientale è rara ed unica, come lo sono le iscrizioni morali che superano i confini degli stati arabi. Nell’architettura europea simili esempi con influssi orientali e orientaleggianti non sono noti. Già dagli inizi degli anni sessanta dell ’800 fino agli anni venti del ’900 si coltiva nell ‘architettura, arte ed estetica europea l’applicazione eclettica degli influssi e stili esotici. Nello storicismo e nella secessione che amava giocare con l’esotico nascono molteplici diversi influssi orientaleggianti, “neoegittismo” e “neoarabismo” di provenienze differenti, Turche, Siriane, o già prima elaborate fusioni artistiche degli influssi e contatti dell ‘arte araba con quell’europea, periodi stilistici dell’arte romana e gotica in Portogallo, Spagna, Venezia e in Sicilia, ma anche in Inghilterra nell’arte e nell’architettura “coloniale”. È interessante che quest’incontro degli influssi artistici ha prodotto nuovi approcci anche nello stile rinascimentale e quello barocco di quelle terre. Anzi ha avuto influsso anche su quello che in quei paesi si ritiene stile nazionale.
Già dalla metà dell’ ’800 nelle arti figurative europee notiamo l’esistenza degli “orientalismi”, sopratutto nei dipinti, letteratura, poesia e musica francese il che ci conferma la frase del letterato Victor Hugo: “Noi siamo adesso orientalisti”. In caso della Casa Turca possiamo affermare che ogni centro urbano sviluppa, fino un certo punto, gli stili d’edificazione secondo le proprie regole, partendo da questa premessa nascono i desideri, i gusti e le intenzioni degli investitori ma dipendono anche dall’istruzione, dall’origine e dai contatti degli architetti. Pur non avendo a Fiume la tradizione dell’arte “orientale” il desiderio dei committenti, Antonia Bartolich Gelletich e Nikolai Nicolaki de Nicolaides, console turco e greco messi insieme all’immaginazione e agli influssi dello storicismo e del liberty italiano sull’architetto Carlo Conighi, è stato ideato questo particolare monumento dell’architettura. Non era unico in quel periodo a Fiume. Anzi, appaiono altri palazzi e condomini dell’architetto Carla Conighi, ma anche degli altri che lavorano cercando di applicare influssi orientali. Li notiamo anche nell’architettura funebre, nelle cappelle e in particolar modo nei mausolei dei cimiteri comunali di Fiume. Questi influssi si estendono soprattutto nelle case da villeggiatura a Laurana, che uniscono l’orientale, il gotico Veneziano e applicazioni della neogotica triestina con influssi dell’architetto Carl Junker di cui il progetto del castello “Miramare” ideato già verso la fine degli anni sessanta dell’ ’800. Tutto ciò avviene nonostante sia la società degli ingegneri e architetti fiumani sotto la giurisdizione della società di Budapest. Ma per la caratteristica della città di Fiume così stranamente stratificata dal lato storico, linguistico, nazionale e religioso in essa si sono potuti incrociare diversi influssi e si è potuto realizzare un modello di architettura rara e unica come la Casa Turca a Fiume.
Muhamed Ždralović
Mubera Maslić Ždralović
La casa di Nikolaides è singolare per lo stile pseudomauro sia in Croazia sia altrove. A parte l’architettura specifica, essa è unica anche per le iscrizioni in quattro tipi della scrittura araba. Le iscrizioni rivelano la speranza e la fede in Dio, tema caratteristico per ogni credente. Le iscrizioni dimostrano quanto il committente fosse sotto l’influsso della cultura musulmano spagnola e quanto conoscesse ed apprezzasse l’architettura e l’arte araba. Ciò non ci meraviglia perché è risaputo che Nikolaides aveva soggiornato per un periodo abbastanza lungo in Spagna. Le caratteristiche architettoniche della Casa Turca raffigurano le varietà culturali del tempo in cui fu costruita. Siamo agli inizi del XX secolo nel periodo della Monarchia austro-ungarica e del declino dell’Impero ottomano. Il testo delle iscrizioni ha valori universali partecipi nel tempo passato, presente e futuro ed illustra il modo di percepire la vita del proprietario. Il suo atteggiamento verso l’imperatore ottomano, sultano Abdulhamid II, Nikolai Nikolaki Nikolaides ha dimostrato ornando la propria casa con la tugre del sultano.
Bisogna notare anche che non è usuale trovare l’annohidzret, del calendario musulmano in questa parte d’Europa. Ciò risulta curioso anche nel caso della Casa Turca, poiché le iscrizioni su di essa aveva commissionato un cristiano, armeno.
Özet
Mr. sc. Esma Halepović Đečević
Rijeka’daki ana pazara yakın Türkevi (Casa Turca, La casa del console turco), ayırdedici özellikleriyle dikkat çeker. Yarı-Mauro tarzında, özellikle belirgin sarı ve kırmızı şeritlerle, pencerelerin, balkonların ve tavanarasının üzerinde boyanmış ve işlenmiş dekorasyonlarla bezenmiş eşşsiz bir mimari örneğidir. Göze çarpan geometrik süsler, insan figürleri, bitki desenleri ve özellikle Arap desenleri ilginç bir kombinasyon oluşturmaktadır. Tüm bunlar, dönemin Yunan kökenli Osmanlı İmparatorluğu Konsolosu Nikolai Nikolaides’in zevkini yansıtmakta ve benzersiz bir mimari yapıda medeniyetlerin buluşmasını ortaya koymaktadır.
Bugüne kadar Türkevi’ne ilişkin yazılı belgelerde, Arap alfabesini bilmeden, desenler farklı şekillerde yorumlanmıştır. Hırvat-Türk Dostluk Derneği tüm Arapça yazıları tercüme ederek, halkın ve uzmanların anlamasını sağlamak amacıyla bir girişim başlatmıştır. Yazılar, Dr. Sc. Mohamed Ždralović ve Mubera Maslić Ždralović’ in öncülüğünde tercüme edilmiş, yorumlanmış ve objektif araştırmaya ve tartışmaya hazır hale getirilmiştir. Desenlerin güzelliği, Arap alfabesinin dört ayrı varyasyonu olan “nastalik, sulus, kufi ve tugrai” ile bezenmiş olmalarından kaynaklanmaktadır.
95 desende, her inananın ortak özelliği olan ve aynı zamanda geçmiş, bugün ve gelecekten ve mekandan bağımsız olarak iyiliğe ilişkin evrensel mesajı teşkil eden umut ve Tanrı’ya inanç vurgulanmıştır. Neticede, tüm Arapça yazıları ve Hırvatistan’daki bu eşsiz yapının sanat tarihi açısından analizini içeren bu katalog tamamlanmıştır.
Theodor de Canziani Jakšić
Türkevi, inşa edildiği mimari türünün Rijeka’da, Avrupa’da ve hatta daha büyük bir coğrafyadaki tek örneğidir. Tarihsellik ile yarı-oryantal etkilerin olağandışı birleşimine, oryantal süsleme sanatında dinsel resimlerin pekçok sayıda ahlaki konu başlığıyla yamsıtılmasına, Arap ülkelerinde çok ender rastlanır. Oryantal ve yarı-oryantal etkilerin benzer örnekleri Avrupa mimarisinde de görülebilir. 1860′lardan 1920′lere kadar, Avrupa mimarisinde sanat ve estetik, egzotik etkilerin seçici şekilde uygulanmasıyla beslenmiştir. Tarih içinde, Türkiye ve Mısır’ın bazı bölgelerinde “yeni-Mısırlı” ve “yeni-Arap” gibi bazı yarı-oryantal etkilerin; Portekiz, İspanya, Venedik ve Sicilya’da, hatta İngiliz “koloniyel” sanatı ve mimarisinde ise, dönemin Avrupa mimari tarzları ile Arap sanatının buluşmasının etkilerine rastlanabilir. Bu artistik etkilerin buluşmasının, bu ülkelerin rönesans ve barok sanatlarının gelişiminde yeni ufuklar açmış olması, hatta bu ülkelerin ulusal stili kabul edilen tarzın oluşmasına etki etmiş olması ilginçtir.
19. yüzyılın başlarından itibaren, Avrupa güzel sanatlarında, özellikle resim, edebiyat, şiir ve müzikte oryantal etkiler hissedilir. Fransa’da Victor Hugo, “artık hepimiz oryantalistiz” diyerek durumu açıklamıştır. Türkevi’ne ilişkin olarak, her kentsel merkesin kendi yapı stilini, kısmen kendi kurallarının, kısmen yatırımcıların farklı arzularının, zevklerinin ve emellerinin, ayrıca mimarların eğitimlerinin, altyapılarının ve bağlantılarının yansımasıyla oluşturduğunu söyleyebiliriz. Rijeka’da “oryantal” sanat geleneği bulunmasa da, yatırımcı Antonie Bartolich Gelletich, sırasıyla Osmanlı İmparatorluğu ve Yunanistan Konsolosu olarak görev yapan Nikolai de Nikolaides’in istekleri çerçevesinde ve İtalyan tarihselliği ve özgürlüğünün mimar Carlo Conigh’in üzerinde yaptığı etkiler sayesinde, bu eşsiz mimari eser inşa edilmiştir. Türkevi, o dönemde bu mimari tarzın Rijeka’daki tek örneği değildi. Mimar Carlo Conigh’in benzer stilde inşa ettiği saraylar ve binaların yanısıra bazı başka mimarların oryantal etkilerle yaptıkları eserler de mevcuttu. Bu etki, özellikle Lovran’daki villalarda, Venedik gotik sanatı ile Trieste neo-gotik sanatının Kari Junker’in eserlerinde yansımalarında ve 1860′ların sonunda inşa ettiği “Miramare” kalesinde görülebilir. Tüm bunlar, Rijeka mühendisler ve mimarlar topluluğunun Budapeşte yönetiminde olmalarından bağımsız olarak gerçekleşmiştir. Rijeka’nın bünyesinde tarihsel, dilsel, ulusal ve dinsel farklılıkları barındırmış olması sayesinde, farklı etkiler biraraya gelebilmiş ve Türkevi (buradaki ismiyle Casa Turca) gibi benzersiz mimari örnekleri oluşabilmiştir.
Muhamed Ždralović
Mubera Maslić Ždralović
Yarı-Mauro stilinde inşa edilen Nikolaides Evi, Hırvatistan’da ve daha geniş coğrafyada, türünün tek örneğidir. Farkedilir stilinin yanında, desenlerde Arap alfabesinin dört ayrı varyasyonunun kullanılmış olması ayırdedici özelliğidir. Desenlerde, tüm inananların ortak özelliği olan umut ve Tanrı’ya inanç vurgulanmıştır. Binayı sipariş edenin Müslüman İspanya etkisi altında olduğu ve Arap sanatı ve mimarisini bildiği ve takdir ettiği aşikardır. Nikolai Nikolaides’in bir süre İspanya’da yaşadığını bildiğimiz için bu şaşırtıcı değildir. Türkevi’nin mimari özellikleri, inşa edildiği dönemin farklı kültürlerini yansıtır. Bu dönem, Avusturya-Macaristan monarşisi ile Osmanlı sultanlarının düşüşte olduğu 20. yüzyılın başlarıdır. Yazılı mesajlar, geçmiş, bugün ve gelecekten bağımsız olarak evrensel değerleri ve bina sahibinin yaşam tarzını yansıtır. Nikolas Nikolai Nikoilaides, Osmanlı Sultanı 2. Abdülhamit’le ilişkisini, evini onun tuğrasıyla (imza) süsleyerek göstermiştir.
Avrupa’nın bu bölgesinde İslami takvime rastlamanın olağandışı olduğunu belirtmeliyiz. Türkevi’ndeki desenler bir Ermeni Hıristiyan usta tarafından yapılmış olduğu halde burada bu takvimin bulunması, Türkevi’ne özeldir.
